Medycyna Sportu - Wpływ poziomu sportowego na zmienne psychologiczne i psychomotoryczne

Wstęp

W zgodnej opinii, osiąganie sukcesów we wspóółczesnym sporcie wymaga przygotowania psychologicznego zawodników. Praca bad sferą mentalną zawodnika stała się w chwili obecnej pełnoprawną częścią jego treningu. Istotny wpływ czynników psychologicznych na ostateczny wynik jest podkreślany zarówno przez trenerów, jak i samych zawodników.

We współczesnej psychologii sportu ujawnia się tendencja do jak najpełniejszego opisu zawodnika, tworzenia w miarę zwartej całości, składającej się z wielu elementów wzajemnie ze sobą powiązanych. Zaciera się przy tym tradycyjne rozumienie i oddzielne traktowanie właściwości psychicznych, psychomotorycznych, somatycznych czy technicznych. Kompleksowe planowanie szkolenia zawodnika to jeden z podstawowych warunków decydujących o sukcesie sportowym. Obecnie wielu szkoleniowców przekonało się, że selekcja naturalna jest zbyt kosztowna i czasochłonna. Trenerzy chcą wiedzieć, jakie cechy oraz w jakich proporcjach są konieczne i niezbędne dla uzyskiwania wysokiego wyniku w ich dyscyplinie sportu.

Zdolność szybkiej reakcji jest istotnym elementem przygotowania zawodnika. „Pozwala na szybkie zainicjowanie i wykonanie celowego, krótkotrwałego działania ruchowego na określony sygnał, w którym zaangażowane może być całe ciało lub jego części”. W psychologii eksperymentalnej przyjęto następującą definicję: czas reakcji jest to okres, który upływa od początku działania podniety do chwili wykonania reakcji przez osobę badaną, gdy instrukcja eksperymentatora poleca wykonać tę reakcję jak najszybciej.

Wyróżniono trzy główne kategorie czasów reakcji: 1. Czas reakcji prostej, kiedy danej podniecie odpowiada jedna, z góry określona reakcja ruchowa. Uzyskiwane wyniki w znacznym stopniu uzależnione są od czynników wrodzonych, czyli od szybkości przebiegu impulsu po włóknach nerwowych. 2. Czas reakcji różnicowej, kiedy badany może się spodziewać dwóch lub więcej podniet, a wymagane jest wykonanie reakcji tylko na jedną z nich (pozytywna) i powstrzymanie się od reagowania na podniety negatywne. O uzyskaniu dobrych wyników w czasach reakcji różnicowej decydują następujące czynniki: szybkość przewodzenia impulsu nerwowego po włóknach nerwowych (wchodzi to w zakres czasu reakcji prostej) oraz w znacznej mierze szybkość przetwarzania bodźca w korze mózgowej, czyli szybkość różnicowania bodźców i szybkość podejmowania trafnych decyzji. 3. Czas reakcji wyboru, kiedy na różne podniety osoba badana wykonuje różne reakcje.

Badania Żukowskiego nad czasem reakcji różnicowej doprowadziły do wyodrębnienia jeszcze jednej kategorii czasu reakcji: czasu reakcji w sytuacji zaskoczenia. Gdy spotykamy się z sytuacją nową, niespodziewaną, pojawia się ostrożność i powściągliwość działania. Czas reakcji w sytuacji zaskoczenia jest o wiele dłuższy niż w sytuacji normalnej.

Wyniki badań eksperymentalnych potwierdzają, że czas reakcji wywiera istotny wpływ na osiągane wyniki sportowe. Badania dotyczące współzależności między czasem reakcji a efektywnością działań sportowych wykazują, że zawodnicy z wyższą klasą sportową reagują szybciej.

Istotnym czynnikiem, od którego zależy czas reakcji, jest płeć. Wyniki badań potwierdzają, że przy równym wieku badanych czas reakcji u mężczyzn jest znacząco krótszy niż u kobiet. Z przeprowadzonych badań wynika także, że najkrótszy czas reakcji można zanotować przy umiarkowanym poziomie pobudzenia. Oznacza to, że osoba nie może być zbyt napięta ani też za bardzo zrelaksowana, ponieważ obie te sytuacje wpłyną w sposób negatywny na uzyskiwane wyniki. Zauważono także zależność pomiędzy czasem reakcji a doświadczeniem. Według Ando i jego współpracowników, czas reakcji na bodziec świetlny zmniejsza się po trzech tygodniach ćwiczeń. Z badań Kłodeckiej-Różalskiej wynika,iż osoby z wyższym poziomem neurotyzmu charakteryzują się krótszym czasem reakcji.

Pojęcie umiejscowienia kontroli (locus of control) wywodzi się z teorii społecznego uczenia się Juliana Rottera. Wg tej teorii, ludzkie zachowanie jest zdeterminowane nie tylko ważnością i rodzajem celów do jakich człowiek dąży, ale także oczekiwaniami jednostki, że te cele wystąpią. Człowiek spostrzega przyczynowy związek między swoim zachowaniem a jego następstwami. Gdy rezultat jest spostrzegany przez człowieka jako następujący po jego działaniu, ale niecałkowicie zgodny (uwarunkowany) z jego działaniem, wtedy w naszej kulturze zazwyczaj jest spostrzegany jako skutek przypadku, szczęścia, przeznaczenia, jako kontrolowany przez innych ludzi, czy jako nieprzewidywalny. W takiej sytuacji podmiot odnosi wrażenie, że czynniki tkwiące w otoczeniu zewnętrznym w decydującym stopniu wpływają na jego zachowanie, tzn. rezultaty końcowe zachowania bardziej zależą od czynników otoczenia. Taką interpretację wyników Rotter nazywa poczuciem kontroli zewnętrznej (a belief in external control).

Osoby o kontroli umiejscowionej zewnętrznie są przekonane o małym wpływie na bieg zdarzeń. Przeceniaj ą więc udział czynników losowych nad sprawnością własnego działania. Osoba charakteryzująca się takim poczuciem łatwiej ulega presji innych, jest wrażliwa na krytykę, niespokojna i neurotyczna, ma niższą samoocenę [1,13]. Przekonanie o niewielkim wpływie na to, co nas spotyka, powoduje brak motywacji do zmiany zachowania.

Z odwrotną sytuacją spotykamy się, gdy człowiek spostrzega, że rezultaty działania są zgodne z jego własnym zachowaniem czy jego indywidualnymi, względnie stałymi właściwościami. Określamy to jako poczucie kontroli wewnętrznej (a belief in internal control). Osoby o wewnętrznie umiejscowionej kontroli są przekonane o większym wpływie na bieg zdarzeń i panowaniu nad rozwojem sytuacji. Prowadzi to do myślenia perspektywicznego, jest źródłem motywacji do podejmowania działań nagradzanych i eliminowania karanych. Występuje tutaj przeakcentowanie roli czynników sprawnościowych nad czynnikami losowymi oraz zakłóceniami.

Na pytanie, czy poczucie kontroli wyznacza wynik sportowy, wielu badaczy odpowiada twierdząco, natomiast wciąż kontrowersyjne jest pytanie o rolę przesunięcia biegunowego (internal-external) tego wymiaru w osiągnięciach sportowych. Badania prowadzone w tym zakresie nie dostarczają jednoznacznych rezultatów, co może sugerować teoretyczny charakter konstruktu locus of control.

Z badań wynika, że istnieje zbliżony procent zawodników dopatrujących się przyczyn swoich sukcesów bądź w uwarunkowaniach wewnętrznych, bądź zewnętrznych, z niewielką przewagą uwarunkowań wewnętrznych. Podobnie rzecz przedstawia się w zakresie spostrzeganych źródeł niepowodzeń.

Poczucie kontroli wewnętrznej i związana z tym wiara we własne możliwości powoduje, że takie osoby aktywnie poszukują informacji potrzebnych im do rozwiązania problemu. Badania potwierdzają, że ludzie o wewnętrznym poczuciu lokalizacji kontroli, wierząc w swoje zdolności wpływania na bieg wydarzeń, ustalają wyższy poziom aspiracji i wyżej oceniaj ą prawdopodobieństwo sukcesu. Im silniejsze poczucie własnego sprawstwa, tym większe oczekiwania na przyszły sukces i tym mniejsza skłonność do reagowania lękiem na bodźce z otoczenia sportowego.

Poczucie lokalizacji kontroli jest powiązane z rodzajem uprawianej dyscypliny sportu. W przypadku gier zespołowych przeważa bardziej zewnętrzne poczucie kontroli wzmocnień, podczas gdy w sportach indywidualnych bardziej wewnętrzne. Poczucie lokalizacji kontroli związane jest również z płcią. Z badań prowadzonych na sportowcach wynika, że kobiety w większym stopniu niż mężczyźni przejawiają poczucie kontroli wewnętrznej.

Pojęcie lęku odnosi się do stanu, na który składają się silne negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny poziom pobudzenia. Badania przeprowadzone przez Cattella (1965) pozwoliły na wyodrębnienie dwóch różnych czynników lęku, a mianowicie stanu lęku (state anxiety) i cechy lęku (trait anxiety, characterological anxiety). Pod pojęciem lęku jako stanu Cattell rozumie rozległy obszar jednolitych schematów reagowania, które ze względu na określoną strukturę psychologiczną i fizjologiczną człowieka powtarzają się w podobnej postaci niezależnie od rodzaju i siły bodźca, który je wywołuje. Stan lęku różni się od cechy lęku zależnością od czynników zewnętrznych i dużą zmiennością w czasie. Cecha lęku związana jest z wewnętrznie przeżywanymi konfliktami i nie zależy zbytnio od warunków wewnętrznych. Cecha lęku wykazuje dużą stabilność w czasie i łączą się z nią takie cechy temperamentalne jak: nieśmiałość, skłonność do podejmowania trudnych zadań, a także wysoki poziom aspiracji.

Spielberger potwierdził istnienie indywidualnego charakteru reakcji na stres i przedstawił doniosłość pojęcia zagrożenia. Pewne sytuacje będą obiektywnie obserwowane jako stresujące przez większość ludzi, podczas gdy interpretacja sytuacji jako zagrażającej zależeć będzie w znacznym stopniu od subiektywnego, jednostkowego jej spostrzegania. Takie pojęcia jak „stan” i „cecha” wyznaczają do pewnego stopnia, z jakim prawdopodobieństwem które spostrzega daną sytuację jako stresującą lub zagrażającą. Jest jak najbardziej prawdopodobne, że osoby charakteryzujące się wysokim lękiem jako cechą częściej będą odbierały czynniki stresujące jako zagrożenie, niż jednostki o niskim poziomie cechy lęku.

Istnieją wyraźne związki pomiędzy wynikiem sportowym a poziomem odczuwanego przez sportowca lęku. Badania nad lękiem w sporcie wykazały, że odczuwanie pewnego niepokoju, napięcia działa na sportowców mobilizująco, lecz jeśli jest on zbyt silny może stanowić istotny czynnik przeszkadzający w osiągnięciu optymalnego wyniku sportowego. Zarówno bardzo niski, jak i zbyt wysoki poziom lęku wiązał się z obniżeniem skuteczności działania.

Na podstawie rozważań teoretycznych sformułowane zostały pytania i hipotezy badawcze. Podjęte badania miały na celu określenie, w jakim stopniu zawodnicy prezentujący różny poziom sportowy różnią się w zakresie takich zmiennych psychologicznych i psychomotorycznych jak: czas reakcji prostej, czas reakcji różnicowej, czas reakcji w sytuacji zaskoczenia, poczucie lokalizacji kontroli, poziom lęku, poziom zadowolenia z dotychczasowych osiągnięć, poziom wiary w osiąganie sukcesów w przyszłości. Interesująca wydaje się także odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu wyniki zawodników w zakresie tych zmiennych korelują z oceną poziomu zawodników dokonaną przez trenerów. Dodatkowym celem badań było określenie wpływu zmiennej płci na uzyskiwane wyniki oraz związków, jakie zachodzą pomiędzy badanymi zmiennymi. Założono przy tym, że: występują istotne różnice w zakresie badanych zmiennych pomiędzy zawodnikami różniącymi się poziomem sportowym, zawodnicy i zawodniczki różnią się w zakresie badanych właściwości.

Materiały i metody

Badaniami zostało objętych 40 zawodników taekwondo ITF w wieku od 19 do 30 lat. Wśród badanych znajdowali się medaliści Mistrzostw Polski, Europy i Świata. Średnia wieku dla wszystkich badanych wyniosła 22,27 lat. Rozkład analizowanej próby ze względu na zmienną płci przedstawia Tabela 1.

Tab.1. Liczba respondentów w podziale wg płci

Tab.1. A number of respondents in the division according to gender

Aby odpowiedzieć na pytanie czy zawodnicy prezentujący różny poziom sportowy różnią się w zakresie analizowanych zmiennych, dwóch trenerów kadry narodowej ustaliło ranking dla wszystkich zawodników biorących udział w badaniach. Trenerzy w swojej ocenie wzięli pod uwagę osiągane wyniki sportowe oraz stopień zaawansowania zawodników. Każdy z trenerów miał za zadanie uszeregować zawodników od 1 do 20 miejsca. W ocenie trenerzy mieli możliwość przyznania dwóch równoległych miejsc. Następnie obie oceny zostały zsumowane i wyciągnięta została z nich średnia arytmetyczna dla każdego z zawodników. Na tej podstawie zawodnicy zostali przydzieleni do jednej z trzech grup: o wysokim, średnim i niskim poziomie sportowym. Do grupy o wysokim poziomie sportowym zaliczono zawodników, których średnia ocena trenerów nie przekraczała 5 punktów, do grupy o niskim poziomie sportowym zaliczono zawodników, których średnia ocena trenerów przekraczała 15 punktów. Pozostałych zawodników zaliczono do grupy o średnim poziomie sportowym. Rozkład analizowanej próby ze względu na zmienną poziomu sportowego zawodników przedstawia Tabela 2.

Przeprowadzone badania miały charakter indywidualny. Zastosowanymi narzędziami były: Arkusz Samopoznania Cattella, Kwestionariusz Poczucia Lokalizacji Kontroli I-E Rottera oraz Miernik Reakcji MRK-432. Dodatkowo badanym zostały zadane dwa pytania zamknięte, w których osoba badana miała za zadanie okrelić, w jakim stopniu jest zadowolona ze swoich dotychczasowych osiągnięć w taekwondo oraz w jakim stopniu wierzy w osiąganie sukcesów w przyszłości. Każda z badanych osób miała za zadanie ocenić na siedmiostopniowej skali stopień zgody z danym twierdzeniem zawartym w pytaniach zamkniętych. Badania zostały przeprowadzone w identycznych warunkach i przy zastosowaniu identycznej procedury badawczej. W trakcie wstępnej rozmowy informowano badanych, iż badania są całkowicie anonimowe, a wyniki posłużą wyłącznie do naukowych analiz. Jako pierwsze przeprowadzano badania czasów reakcji. Po kilkugodzinnej przerwie badani wypełniali Arkusz Samopoznania Cattella, Kwestionariusz Poczucia Lokalizacji Kontroli I-E Rottera oraz odpowiadali na dwa pytania zamknięte.

W trakcie badania badający sprawdzał, czy osoby badane pracują zgodnie z instrukcją i wyjaśniał sygnalizowane wątpliwości.

Kwestionariusz Poczucia Lokalizacji Kontroli, Internal-External Control Scale (I-E): skala składa się z 29 par zdań z wymuszonym wyborem (w tym 23 diagnostycznych i 6 „buforowych”). Badany wybiera te alternatywy, które uważa za bardziej prawdziwe i bliższe jego poglądom. Metodę tę można uznać za miarę zgeneralizowanych oczekiwań na temat lokalizacji kontroli wzmocnień, ponieważ zdania w niej zawarte dotyczą jedynie pytań o to, jak urządzony jest świat i kto ma w nim kontrolę nad wzmocnieniami. Do badań w tej pracy użyto skali zaadoptowanej przez Drwala. Rozpiętość wyników waha się od 0 do 23, gdzie wynik niski wskazuje na wewnątrz sterowność, a wysoki na zewnątrz sterowność.

Arkusz Samopoznania R. B. Cattella: kwestionariusz do pomiaru niepokoju skonstruowany przez Cattella powstał na bazie 16-czynnikowego kwestionariusza osobowości tego samego autora. Cattell zauważył, że pięć wyodrębnionych przez niego wymiarów osobowości wysoko koreluje z reakcjami lękowymi. Po przeanalizowaniu pytań z kwestionariusza pozostawił tylko te, które miały najwyższą moc dyskryminacyjną. W ten sposób powstała skala do badania poziomu niepokoju składająca się z 40 pytań. Pierwsze 20 pytań dotyczy tzw. lęku ukrytego, a następnych 20 – tzw. lęku jawnego. Arkusz Samopoznania wysoko koreluje ze skalą STAI Spielbergera. Ma wysoką trafność teoretyczną i wysoki stopień jednorodności.

Miernik Reakcji MRK-432: badania przeprowadzono w zakresie trzech wybranych zmiennych: czasu reakcji prostej, czasu reakcji różnicowej oraz czasu reakcji w sytuacji zaskoczenia. Wynik badań był podawany w setnych częściach sekundy. Podczas badania czasu reakcji prostej sportowcy mieli za zadanie jak najszybciej zareagować na pojawiający się bodziec świetlny (kolor czerwony).

W literaturze spotykamy duże rozbieżności co do zalecanej liczby pomiarów reakcji prostej: Fraise – 51, Jethon – 40, Gagajewa – 12, Klonowicz-Rogoziński– od 8 do 14.

W przeprowadzonych badaniach mierzono 20 reakcji prostych eksponowanych w ciągu 47 sekund. Czas reakcji różnicowej badano aparatem MRK-432 według II programu, obejmującego cztery rodzaje bodźców: światła czerwone, zielone i żółte oraz bodziec akustyczny. Program trwał 107 sekund i zawierał 30 bodźców pojedynczych [21]. Według określonej instrukcji badani reagowali, naciskając kciukiem na przycisk, na światło czerwone (które zapalało się 10 razy), stanowiące bodziec pozytywny. Na pozostałe kolory i dźwięk badani nie reagowali. Były to bodźce negatywne (w sumie 20).

Czas reakcji w sytuacji zaskoczenia badano aparatem MRK-432 według II programu. Jako wyznacznik czasu reakcji w sytuacji zaskoczenia przyjęto tzw. reakcję siódmą. Dla analizy wyników bardzo istotny był układ bodźców. Do piątej reakcji włącznie światło czerwone zapalało się w odstępach czasowych trwających od 10 do 14 sekund, w których pojawiały się inne bodźce (negatywne). Na szóstą reakcję badany czekał aż 22 sekundy, w międzyczasie zapalało się 5 bodźców negatywnych. Siódmy bodziec pozytywny następował bezpośrednio po szóstym, w odstępie 4 sekund. Było to zaskoczeniem dla badanego, który był przyzwyczajony wcześniej do dłuższych odstępów czasowych pomiędzy bodźcami pozytywnymi (od 10 do 22 sekund). Inną niespodzianką było to, że czerwone światło zapalało się po świetle czerwonym (wcześniej pojawiały się inne kolory lub sygnał dźwiękowy). Także długie oczekiwanie na reakcję szóstą (22 sekundy) oraz związane z tym napięcie powodowało, że po tej reakcji następowało samorzutne „rozluźnienie” i w tym czasie zapalało się czerwone światło (siódmy bodziec). Reakcję siódmą uznano więc za reakcję w sytuacji zaskoczenia.

Wyniki

Uzyskane odpowiedzi posłużyły do analiz statystycznych, na bazie których podjęta została próba weryfikacji wcześniejszych hipotez i założeń badawczych. Podstawą dalszych rozważań będzie opis grupy badawczej poprzez statystyki opisowe oraz analiza zależności pomiędzy poszczególnymi zmiennymi (r Pearsona). W celu określenia wpływu zmiennych płci i poziomu sportowego na uzyskane wyniki przeprowadzono analizę istotności różnic między średnimi wynikami uzyskanymi przez poszczególne grupy badawcze. Dla obu wyodrębnionych grup został zastosowany test t Studenta.

W zakresie badanych zmiennych psychomotorycznych badana grupa osób uzyskała następujące wyniki: 1) Czas reakcji prostej (M=22,832; =1,609); 2) Czas reakcji różnicowej (M=31,207; =2,636); 3) Czas reakcji w sytuacji zaskoczenia (M=35,550; =7,034).

W zakresie zmiennych psychologicznych uzyskane wyniki wskazują, że wśród badanych zawodników występuje średni poziom lęku (M=5,625; =1,876) oraz średni poziom poczucia lokalizacji kontroli (M=10,875;=3,553). Badani wskazują, że są raczej zadowoleni z dotychczasowych osiągnięć w taekwondo (M=4,925;=1,421) i wierzą, że w przyszłości będą osiągali sukcesy w tej dyscyplinie sportu (M=5,075; =1,421). Średnie wyników oraz odchylenia standardowe w zakresie badanych zmiennych dla badanej grupy osób przedstawia Tabela 3.

Tab.3. Wartości średnie i odchylenia standardowe dla badanych zmiennych (N=40)

Tab.3. Means and standard deviation for selected variables (N=40)

Analiza istotności różnic między średnimi wynikami uzyskanymi przez grupę zawodników o najwyższym i najniższym poziomie sportowym wykazała, że grupy te różnią się istotnie statystycznie w trzech spośród siedmiu wyodrębnionych czynników: czasie reakcji różnicowej, czasie reakcji w sytuacji zaskoczenia oraz w zakresie poczucia lokalizacji kontroli. Średni czas reakcji różnicowej oraz w sytuacji zaskoczenia w grupie zawodników o najwyższym poziomie sportowym jest istotnie krótszy niż w grupie zawodników o najniższym poziomie sportowym. Zawodnicy o najwyższym poziomie sportowym są także w większym stopniu „wewnątrz sterowni”. Opisane zależności przedstawia Tabela 4.

Tab. 4. Poziom sportowy a wybrane cechy psychomotoryczne (N=12)

Tab. 4. The skill level and selected psychomotoric features (N=12)

Uzyskane wyniki wskazują, że zmienne czasu reakcji różnicowej, czasu reakcji w sytuacji zaskoczenia oraz poczucia lokalizacji mają związek z osiągnięciami sportowymi, ponieważ różnicują w istotnym stopniu grupę najlepszych i najsłabszych zawodników. Przeprowadzone badania potwierdziły więc w znacznym stopniu pierwszą hipotezę niniejszej pracy, dotyczącą występowania istotnych różnic w zakresie badanych zmiennych pomiędzy zawodnikami różniącymi się poziomem sportowym.

Przeprowadzone analizy korelacyjne ujawniły istotne powiązania między wybranymi zmiennymi psychologicznymi a oceną poziomu sportowego zawodników dokonaną przez trenerów. Jak wykazały badania, ocena trenerów w największym stopniu jest skorelowana z takimi zmiennymi jak: czas reakcji różnicowej (r=0,61, p<0,05), czas reakcji w sytuacji zaskoczenia (r=0,57, p<0,05) oraz poczucie lokalizacji kontroli (r=0,42, p<0,05). Nie zanotowano natomiast istotnych statystycznie współczynników korelacji z takimi zmiennymi jak: czas reakcji prostej, poziom wiary zawodników w osiąganie sukcesów w przyszłości, poziom lęku oraz poziom zadowolenia z dotychczasowych osiągnięć. Opisane zależności przedstawia Tabela 5.

Tab.5. Współczynniki korelacji między zmiennymi indywidualnymi a średnią oceną zawodników przez trenerów (N=22) Tab. 5. Pearson's correlation between individual variables and coaches' assessment (N=22)

Dyskusja

Przeprowadzone badania wskazują, że: 1. Zmienne czasu reakcji różnicowej, czasu reakcji w sytuacji zaskoczenia oraz poczucia lokalizacji kontroli wywierają istotny wpływ na osiągane wyniki sportowe, ponieważ różnicują w istotnym stopniu grupę najlepszych i najsłabszych zawodników. 2. Ocena poziomu sportowego zawodników dokonana przez trenerów w największym stopniu jest skorelowana z takimi zmiennymi jak: czas reakcji różnicowej, czas reakcji w sytuacji zaskoczenia oraz poczucie lokalizacji kontroli. 3. Średni czas reakcji prostej w grupie kobiet jest istotnie dłuższy niż w grupie mężczyzn. 4. Występują istotne związki korelacyjne pomiędzy badanymi zmiennymi psychologicznymi i psychomotorycznymi.

Wnioski

Wiedza na temat opisanych zmiennych psychologicznych i psychomotorycznych oraz związków jakie między nimi zachodzą może pomóc w procesie selekcji i monitoringu treningu zawodników.